برنامه ریزی و مدیریت ملی در ایران

در آستانه چهلمین روز در گذشت دکتر حسین عظیمی رییس فقید مرکز آموزش و پژوهش سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور خبر گزاری دانشجویان ایران (ایسنا) متن گفت و گویی که ایشان در سال 1377 به مناسبت پنجاهمین سالگرد تصویب برنامه توسعه ایران با مجله ایران فردا انجام داده اند را در سه قسمت تقدیم علاقه مندان می کند.

پنجاه سال از زمان تصویب نخستین برنامه توسعه در ایران می گذرد. پس از ما کشورهای دیگر نیز گزینه اقتصاد برنامه دار را اختیار کردند. چنین به نظر می رسد که برای آنها روشن بود که از برنامه چه می خواهند. هند به ایجاد بنیان های خودکفا می اندیشید، چین تامین غذا و کار برای جمعیت انبوه و پایه ریزی صنعتی را مدنظر داشت، الجزایر راه رشد غیرسرمایه داری را پیش گرفت، کره‌ شمالی به تعبیه بنیان های اقتصاد مقاومت و درونگرا فکر می کرد و کره جنوبی رویای فتح بازارها را در ذهن داشت. به نظر شما ما به دنبال چه بودیم؟ در پس ذهن ما چه بود؟ ما از برنامه چه می خواستیم؟

بانک انگلیسی خاورمیانه (British Bank Of The Middle East) با اجازه شاه قاجار به Baron de Reuter (Paul Julius Reuter) در سال 1889 با عنوان بانک شاهنشاهی (شاهی) ایران تاسیس و تا سال 1952 (که از ایران خارج شد) فعالیت کرد. این بانک تا هنگام تاسیس بانک ملی در سال 1927 نقش بانک مرکزی را ایفا، و علاوه بر انجام وظایف بانکی همچون وام دادن به دولت ایران، وظیفه دفاع از منافع انگلستان در ایران به ویژه در مقابل روسیه را بر عهده داشت.

جلد اول کتاب اختصاص به شرح وقایع تا سال 1952 (زمان خروج آن از ایران) دارد. موفقیت بانک BBME به عنوان مامور بریتانیا بستگی در پیوند آن با دولت ایران و محیط سیاسی ایران داشت. از این رو قرض دادن به دولت ایران امری ضروری و در عین حال سودآورترین فعالیت این بانک محسوب می شد. افزایش سودآوری فعالیت بانکی در ایران در حین جنگ جهانی اول (1914 - 1918 میلادی) و سقوط دولت ایران باعث اشتیاق سایر موسسات مالی همچون Ottoman Bank فرانسه شد. پس از جنگ جهانی اول و سرخوردگی بزرگ مردم ایران، رشد ناسیونالیسم و انگلیسی ستیزی ایرانیان این بانک جایگاه خود به عنوان بانک مرکزی ایران را از دست داد. مطالعه جلد اول این کتاب می تواند اطلاعات مهمی جهت فهم تاریخ سیاسی و اقتصادی ایران در نیمه قرن 20 در اختیار خواننده قرار دهد.

جلد دوم این کتاب اختصاص دوران پس از جنگ جهانی دوم و فرصت های پدید آمده ناشی از نفت در کشورهای صادرکننده در خلیج فارس به ویژه کشورهای عربی دارد. در این جلد نویسنده بیشتر به جنبه های فنی بانکداری و چالش های مدیریتی آن پرداخته است. از جمله چالش های مهم مطرح شده تضاد بین توسعه فعالیت های بانک و رشد ملی گرایی در کشورهای سوریه، عراق و لیبی است.

- The History Of The British Bank Of The Middle East I. Banking and Empire in Iran by Geoffrey Jones, 1986

- The History Of The British Bank Of The Middle East II. Banking and Oil by Geoffrey Jones, 1987

کتاب ماموریتی برای صلح (Mission for Peace: Point 4 in Iran) نوشته ویلیام وارن (William E. Warne) است. ویلیام وارن در سال 1951 به عنوان رئیس برنامه توسعه آمریکا در ایران (اصل 4 ترومن) منصوب و به ایران آمد.

این برنامه تا سال 1955 ادامه داشت و هدف آن ارائه مشاوره و کمک جهت توسعه اقتصادی ایران بود. در این کتاب وارن به شرح تاثیرات و تعاملات خود با افراد مختلف از جمله شاه، محمد مصدق، فضل الله زاهدی، اردشیر زاهدی، جمشید آموزگار و دیگران پرداخته است. این کتاب در سال 1956 در 320 صفحه به زبان انگلیسی منتشر گردیده و پس از آن در سال 1999 توسط فرزندان ویلیام وارن تجدید چاپ شده است.

دانلود کتاب:

لینک اول

لینک دوم

مصاحبه ای در قالب پروژه تاریخ شفاهی، توسط موزه و کتابخانه پرزیدنت ترومن با وی در سال 1988 انجام شده است که در این لینک در دسترس قرار دارد.

اصل 4 اشاره به نکته چهارم مطرح شده در سخنرانی 20 ژانویه 1949 هری ترومن (Harry S. Truman)، رئیس جمهور وقت ایالات متحده آمریکا درباره کمک فنی به کشورهای در حال توسعه و جلوگیری از نفوذ شوروی دارد. گفته می شود سازمان برنامه و بودجه (سازمان مدیریت  و برنامه ریزی) برای اجرای طرح های این برنامه در سال 1327 تاسیس شده است.

این کتاب با عنوان «ماموریتی برای صلح (اصل 4 در ایران)» توسط محمدامین نادریان و مینا ناصریان ترجمه شده و توسط  انتشارات هزاره سوم اندیشه به چاپ رسیده است.

روزنامه اعتماد ملی شماره 913 مورخ 17 اردیبهشت ماه 1388 صفحه اول و آخر (صفحه 24)

در حالی که سه نامزد انتخابات ریاست جمهوری احیای سازمان مدیریت و برنامه ریزی را جزو برنامه ها و شعارهای اصلی خود اعلام کرده اند، محمود احمدی نژاد ضمن توجیه انحلال سازمان، این بار پا را فراتر گذاشته و با اشاره به راه اندازی نهاد برنامه ریزی توسط آمریکایی ها مدعی شده است که نخستین بار شهید رجایی دستور انحلال سازمان برنامه و بودجه را به دلیل ماهیت غربی آن صادر کرده است. محمود احمدی نژاد که روز چهارشنبه در تداوم سفرهای استانی اش به قزوین سفر کرده بود، در جمع مردم این شهر گفت: «شهید رجایی با درک الهی و اسلامی دستور داد سازمان مدیریت را منحل و سازمانی براساس اندیشه دینی پایه گذاری کنند اما با شهادت ایشان این امر بر زمین ماند تا سال 1386 که با الهام از برنامه او، این سازمان دچار تحولات بنیادین شد.»

محمود احمدی نژاد در ادامه سخنرانی اش گفته است: «ما در کشور خود سازمانی به نام مدیریت و برنامه ریزی داشتیم که در سال 1328 توسط آمریکا در ایران تاسیس شد و بیش از 50 سال به کار خود ادامه داد...» رئیس دولت نهم گفته است «آفرین بر اندیشه شهید رجایی و درک الهی و اسلامی او که وقتی به ریاست جمهوری رسید دستور داد که این سازمان را منحل کنند و یک سازمان بر اساس اندیشه دینی و الهی پایه گذاری کنند.» محمود احمدی نژاد در حالی انحلال سازمان مدیریت و برنامه ریزی را به شهید رجایی نسبت داده است که بسیاری از اعضای کابینه و مدیران ارشد سازمان برنامه و بودجه در دولت شهید رجایی این موضوع را تکذیب می‌کنند و می گویند شهید رجایی به هیچ عنوان مخالف سازمان برنامه و بودجه نبود و آنچه در زمان ریاست «موسی خیر» صورت گرفت، تعطیلی موقت سازمان برنامه و بودجه بود که براساس مصوبه شورای انقلاب برای تجدید ساختار و احیانا پاکسازی برخی افراد وابسته به رژیم پهلوی صورت گرفت.

محمود احمدی نژاد رییس جمهور اردیبهشت ماه سال جاری در جمع مردم قزوین با اشاره به تغییر ساختار سازمان مدیریت و برنامه ریزی گفته بود: انحلال سازمان مدیریت و برنامه ریزی خواسته دولت شهید رجایی بود. در پی اعلام رئیس جمهوری منتقدان دولت نهم اظهارات وی را خلاف واقع دانسته و تصریح کردند که شهید رجایی هیچ انتقادی نسبت به سازمان برنامه و بودجه نداشته است. محمدرضا نعمت زاده معاون سابق وزیر نفت ماه های پایانی سال گذشته گفت و گوی تفصیلی با خبرگزاری فارس انجام داده است که هنوز منتشر نشده است. وی در این مصاحبه منتشر نشده به ذکر خاطره ای از شهید رجایی در مورد سازمان برنامه و بودجه سابق می پردازد و تصریح می کند: "یادم هست ایشان (شهید رجایی) یک جلسه فرمودند اگر کاری در سازمان برنامه بودجه دارید با نامه نوشتن و اینها به جایی نمی رسید." وی از قول شهید رجایی افزود: "نامه نوشتن فایده ندارد باید بروی آنجا بنشینی از این میز به آن میز همینطور درخواستت را بچرخانی." به گفته نعمت زاده، شهید رجایی می گفت: "برای یک کار، گاهی 4 تا 5 نوبت می رفتم سازمان برنامه و بودجه تک بودجه ای برای آموزش و پرورش بگیرم."

خبرگزاری فارس 13 خردادماه 1388

تعطیلی سازمان برنامه و بودجه با مخالفت و انتقادات برخی از صاحب‌نظران مواجه شد. آن زمان اما احمدی نژاد نگفت که این اقدام وی متاثر از اندیشه های شهید رجایی است. موسم دهمین دوره انتخابات که فرا ‌رسید، احمدی نژاد در قزوین اعلام کرد که آن فکر الهام گرفته از اندیشه های شهید رجایی بوده است. اما پای آمریکایی ها هم به این ماجرا کشیده شد، چه آنکه احمدی نژاد گفت: سازمان برنامه توسط آمریکایی ها در سال 1328 تاسیس شد و بالطبع چون توسط آمریکایی ها تاسیس می شود بنابراین در جهت پیشبرد اهداف آنان هم بوده است.

فریدون برکشلی رئیس اسبق و 13 ساله امور اوپک ایران و رئیس گروه مطالعات انرژی وین، برکشلی که علاوه بر تجربه طولانی رصد و مطالعه تحولات جهانی انرژی در قامت یک مسئول نفتی، در دانشگاه علامه طباطبایی نیز صاحب کرسی است، معتقد است کاندیداهای ریاست جمهوری علیرغم اهمیت و اولویت اول نفت در اقتصاد ایران از نفت گریزانند و دید مبتنی بر نگرانی از نظریه نفرین منابع به آن می نگرند.
فریدون برکشلی تاکید کرد: مهمترین چالش و برنامه پیش روی هر نامزد ریاست جمهوری در ایران تدوین استراتژی و برنامه و نقشه راه برای صنعت نفت کشور است. وی افزود: تنها 3 ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 جیمی کارتر رئیس جمهور وقت آمریکا به عنوان اولین اقدام ضد جمهوری اسلامی ایران قانون تحریم نفتی ایران را تصویب کرد که این مسئله نشان می دهد صنعت نفت ایران به عنوان مهمترین نقطه قوت و در عین حال مهمترین نقطه ضعف برای جمهوری اسلامی ایران تا چه حد مورد توجه آمریکایی ها در آن مقطع بود.

با انتخاب حسن روحانی به ‌عنوان رئیس دولت یازدهم، احیای سازمان مدیریت و برنامه ریزی در دستور کار دولت جدید قرار گرفته است و مجلس نیز پیش از استقرار دولت جدید یک فوریت طرح احیای این سازمان را در دستور کار خود قرار داده است.
در واقع علیرغم آنکه این سازمان در طول دوره حیات خود از 1327 به این سو بارها با تغییر ساختار و نام مواجه شده و مراحل گوناگونی را در ترکیب و تجزیه با دیگر سازمان ها گذارنده است، آخرین تغییر ساختار این سازمان از عنوان سازمان مدیریت و برنامه ریزی به معاونت برنامه ریزی رئیس جمهور و انتزاع معاونت منابع انسانی از آن در دولت اول محمود احمدی نژاد حساسیت زیادی برانگیخت و از این اقدام به انحلال نهاد برنامه ریزی کشور تعبیر شد.
صنعت نفت در اقتصاد ایران نقش قلب را دارد و نوع تعامل این صنعت با سازمان برنامه می تواند نقاط قوت و ضعف ساختار برنامه ریزی در ایران را به خوبی نمایان کند. در این باره با دکتر فریدون برکشلی رئیس اسبق امور اوپک در وزارت نفت به گفت و گو نشستیم. برکشلی سال ها وظایف معاونت اقتصادی وزارت نفت را که هیچگاه تشکیل نشد در تعامل با سازمان برنامه بر عهده داشته است.
او پیوستگی نهاد برنامه ریزی با بودجه را اصلی ترین مشکل ساختار برنامه ریزی در ایران می داند و معتقد است در صورت احیای سازمان مدیریت بخش بودجه باید از آن منتزع شده و به وزارت اقتصاد ملحق شود تا برنامه ریزی فارغ از روابط و تعاملات متکی بر بودجه انجام شود.
برکشلی همچنین درباره از دست رفتن فرصت های سرمایه گذاری نفتی ایران در آسیای میانه به دلیل عدم انباشت سرمایه ناشی از ساختار برنامه و بودجه سخن گفت و تاکید کرد فرصت های اقتصادی زیادی به همین دلیل از دست رفته اند.

وی در بخش نخست این گفت و گو درباره سیر تاریخی برنامه ریزی در ایران و مقایسه آن با هند سخن گفت و در بخش دوم مسیر اصلاح ساختار سازمان برنامه را از درون خود این سازمان معرفی کرد.

مصاحبه آقای رضا منصوری با بی بی سی در تاریخ 12 دی ماه 1384

پژوهش در ایران با مشکلات و موانع بسیاری رو به روست: بودجه پژوهشی کافی نیست و به جا هزینه نمی شود، شمار پژوهشگران محدود است، نخبگان با بی مهری مواجهند و آمار خروج نخبگان هر ساله رو به افزایش است. برای به دست آوردن تصویری روشن تر از وضعیت پژوهش در ایران با دکتر رضا منصوری عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف گفتگو کرده ایم که در دولت دوم محمد خاتمی، رئیس جمهور سابق، معاون پژوهشی وزیر علوم بود.

این مطلب بخشی از مصاحبه آقای طهماسب مظاهری با خبرگزاری فارس در تاریخ 18 اسفندماه 1392 است.

طهماسب مظاهری:

اما یک اختلاف دیدگاه با سازمان برنامه و بودجه داشتیم که از همان سال اول دولت دوم شروع شد. اولین بحثی که در این زمینه مطرح شد، در رابطه با بخشنامه بودجه بود که چالش وزارت اقتصاد با سازمان برنامه را رقم زد.
آقای ستاری فر پیش نویس بخشنامه بودجه را تهیه و برای اظهار نظر برای اعضای ستاد اقتصادی دولت فرستاد. ما در وزارت اقتصاد آن متن را در تطبیق با برنامه 5 ساله و طرح ساماندهی بررسی کردیم و برخی اصلاحات به صورت حاشیه نویسی پیشنهاد کردیم.
عمده تفاوت ها در زمینه مباحث مربوط به سقف هزینه ها و کسر بودجه بود. اختلاف اساسی وزارت اقتصاد و سازمان برنامه حول سه محور بود: